Ongrijpbaar bewustzijn?

Sommige dingen veranderen nooit. Een van die dingen is de eindeloze discussie over bewustzijn. Over een tijd is Nederland verdwenen onder de golven van de gestegen Noordzee. Maar ook dan zal er nog steeds eindeloos gepraat en gezeurd worden over bewustzijn. Wat is het? Hoe kunnen we het begrijpen? Hoe onstaat het? Wie heeft het?

"Het zijn grote, nog altijd open vragen. Twintig Nederlandse psychologen, filosofen en hersenonderzoekers schaarden zich op 16 november in Amsterdam rond Paul Churchland om erover na te denken. De gerenommeerde neurofilosoof van de Universiteit van Californië in San Diego was hier op uitnodiging van de faculteit Psychologie van de Universtiteit van Amsterdam." Aldus het begin van een artikel van 3/4 bladzijde in de wetenschapsbijlage van NRC Handelsblad van 2 december 2006 (p. 47). Het artikel is geschreven door Niki Korteweg en getiteld: Alles bewust.

Dat een krant als NRC Handelsblad zo'n artikel opneemt, verbaast me niet. Ze publiceren wel vaker wat vage verhalen. Maar waarom moet dat nu uitgerekend in de wetenschapsbijlage en waarom moet daar dan ook nog eens 3/4 bladzijde voor worden uitgetrokken. En dat uitgerekend een faculteit Psychologie niet verder komt dan het uitnodigen van een filosoof als we het over hersenen en bewustzijn willen hebben, vertelt ook wel iets over het Amsterdamse peil.

Wat is mijn bezwaar tegen zo'n artikel? Mijn voornaamste probleem is dat het eigenlijk nergens over gaat. Bewustzijn is een vage term. De een verstaat er dit onder, de ander dat en vaak is het zelfs helemaal niet duidelijk dat mensen er echt een concrete betekenis bij hebben. Ze kletsen maar wat, omdat ze graag sociaal mee willen doen. Verder bevat het artikel ook niet echt iets informatiefs. Je vraagt je zelfs af of Churchland wel de meest basale zaken van het brein echt begrepen heeft. Wat erin staat, wisten we 50 jaar geleden ook al.

Het artikel vermeldt: "Het is moeilijk een overkoepelende theorie op te stellen voor iets waar geen goede definitie van is. Maar Churchland (64) probeert precies dat." Het klinkt leuk, maar in feite is het grote onzin. Je kunt niet een theorie opstellen voor iets dat er niet is. Laat staan een 'overkoepelende' theorie. The General Theory for Ghosts. Zoiets. Dat wil dus niet. Net zo min als dat je een landkaart kunt ontwerpen voor het land Fantasia. Ja, je kunt hem wel ontwerpen, maar het blijft fantasie. Je kunt hem nooit toetsen.

Boven het bureau van mijn zoon hangt een grote plattegrond. Het is de plattegrond van een enorme Amerikaanse stad die niet echt bestaat. Hij bestaat alleen in een computerspel. Maar die plattegrond kun je toetsen. Op punten waar het computerspel afwijkt van de plattegrond weet je dat er iets niet klopt.

Filosofen vinden zulke verhandelingen over niet goed gedefinieerde begrippen heerlijk. Het klinkt allemaal heel intelligent, maar het is het niet.

En toch is het ook wel weer interessant. "Churchland schreef een stapel filosofische boeken en artikelen over hersenen en geest, materie en bewustzijn..." Het orakel orakelt ongehinderd door. Alles volstrekt ontoetsbaar. Het grote publiek zwijmelt erbij. Als we uitgekeken zijn op de waarden en normen van Jan Pieter kunnen we een gewichtig gezicht trekken bij het bewustzijn van Churchland. Toch een soort vooruitgang, misschien. Maar echt verder komen, doen we op die manier niet.

Ondertussen heeft hij een blijde boodschap voor de wereld zoals het een goede prediker betaamt. Want wanneer we allemaal een diepgaand begrip hebben van de werking van het brein, zal er een heerlijke nieuwe wereld voor ons opengaan. "We zullen weten hoe we onze kinderen beter kunnen onderwijzen, hoe we emoties van anderen beter kunnen herkennen. Het zal ons een dieper inzicht in elkaar geven, en maken dat we socialer, liefdevoller, zachtaardiger en begripvoller zullen zijn." En dan voegt hij er nog aan toe: "Tenminste, dat hoop ik."

Elementaire zaken over de hersenen (centrale zenuwstelsel) die ik b.v. mis in het artikel, is dat de hersenen primair een complexe input bewerken tot een complexe output. Het is het stuurorgaan. De biologie is op dit punt heel duidelijk.

Een tweede belangrijk punt dat je niet in ieder biologieboek vindt, is dat hersenen zo in elkaar moeten zitten, dat ze gegeven een bepaalde input altijd de meest optimale output (volgens een of ander criterium) leveren. Anders ga je met je besturing de verkeerde kant op. Dit tweede punt is nooit perfect oplosbaar. Het blijven allemaal benaderingen en oplossingen die in de praktijk redelijk en soms zelfs erg goed werken. Maar verder is er voor het brein eigenlijk niets te doen. Dat is waar het voor gemaakt is, dat is wat het vrij goed doet en meer hoeft het niet te doen. Het optimaliseert de output gegeven een bepaalde input. Kortom: basis cybernetica.

De implicaties van dit tweede principe zijn gigantisch en voor ons mensen erg moeilijk te vatten. De natuur heeft ons zo in elkaar geflanst dat we dit eigenlijk niet kunnen en willen begrijpen. Laat ik een simpel voorbeeld geven. Een getuige krijgt bij de rechtbank een vraag voorgelegd. Dat is de input of tenminste een belangrijk stukje daarvan. Het antwoord van die getuige is alleen maar de geoptimaliseerde bewerking van die input. Weinig reden dus voor filosofische begrippen als herinnering, waarheid, betrouwbaarheid.

Misschien is wel het enige bijzondere aan hersenen dat ze zo complex zijn en zo veel energie verbruiken voor een taak die in beginsel zo simpel is. Kennelijk vindt de natuur dit besturingsprobleem maar lastig om simpel op te lossen althans bij mensen.