En toen kwam er een grote olifant ...

''En toen kwam er een grote olifant en die blies het hele verhaaltje uit." Hier moest ik aan denken toen ik de ingezonden brief van E. Voogd uit Amsterdam las in de bijlage Wetenschap & Onderwijs van NRC Handelsblad (11 november 2006, p. 46). Het was in dit geval geen grote olifant, het was een onbeduidend ekstertje. En het was zo'n mooi verhaal. Het was alleen geen kinderverhaal, maar een ernstig bedoeld grote-mensenverhaal. Laat ik bij het begin beginnen.

Op dinsdag 31 oktober 2006 komt NRC Handelsblad op p. 9 op de pagina Wetenschap met het artikel: "Olifanten herkennen zichzelf in de spiegel." Met de subkop: "Proefdieren uit een dierentuin zagen in hun spiegelbeeld geen soortgenoot, maar zichzelf." Het artikel gaat terug op een publicatie van Josh Plotnik, Frans de Waal en Diana Reiss in Proceedings of the National Academy of Sciences. Frans de Waal is op dit gebied bepaald geen kleine naam.

Wat is er precies gevonden? Drie olifanten zijn onderworpen aan de spiegeltest en daarvoor geslaagd. Dat wil zeggen: ze begrepen dat ze naar zichzelf keken. Ze herkenden dus zichzelf in de spiegel. Dat lijkt simpel, maar alleen mensen, mensapen, dolfijnen en dus nu ook olifanten, lukt dat (soms).

De spiegeltest bestaat dan uit het aanbrengen van een merkteken op de kop en wanneer het dier doorheeft dat het naar zichzelf staat te kijken, probeert het b.v. het merkteken te verwijderen of te bevoelen. Slimme beesten als chimps, lukt dit soms wel, soms niet. Dat wil zeggen: de slimme beesten lukt het, de domme niet. In de praktijk slaagt minder dan de helft van de chimps voor de spiegeltest.

Dat olifanten dat nu ook kunnen, betekent dat ze een "Theory of Mind" hebben, een hoogontwikkelde vorm van zelfbewustzijn, aldus het artikel. Ik durf het niet tegen te spreken, want het zal wel zo zijn, als die grote olifant/kleine ekster er niet was geweest.

Zijn er nog meer diersoorten die misschien voor de spiegeltest zouden kunnen slagen? De NRC redacteur legde die vraag per e-mail voor aan Josh Plosnik. Die laat weten dat hij denkt dat het wel bij een heel select groepje zal blijven. Dat olifanten en dolfijnen het mogelijk zouden kunnen, was al eerder bedacht. Hij zou graag nog wat testen zien met andere zeezoogdieren, maar hij denkt dat het erg moeilijk zal zijn om andere diersoorten te vinden die slagen voor de spiegeltest.

In de NRC van 11 november reageert E. Voogd met een ingezonden brief op dit artikel (p. 46) met de volgende informatie.

Op 5 septemberj jl. was er op Arte een uitzending die liet zien dat een ekster (inderdaad wel een vrij slimme ekster) die men een plakkertje op de borst had geplakt op een plek waar hij niet bij kon, onmiddellijk begon met pogingen het plakkertje te verwijderen waarbij hij dit controleerde via de spiegel.

Kennelijk is de spiegeltest toch niet zo beperkt tot enkele hoog ontwikkelde diersoorten als de onderzoekers zelf dachten, want een ekster is dat dus duidelijk niet!

Het grappige voor mij is dat de onderzoekers de theorie als het ware helemaal rond hebben. Alleen zeer hoog ontwikkelde diersoorten zoals de mens en misschien nog een paar... En dan komt er iemand die er eigenlijk helemaal geen verstand van heeft en die maakt een terloopse opmerking waardoor opeens alles anders wordt.