Verward denken en leren denken

'Het Witte Huis valt mogelijke terroristen aan als er ook maar het geringste risico is dat zij een aanslag beramen. Die kans hoeft niet groter te zijn dan 1 procent. Dit onthult de Amerikaanse onderzoeksjournalist Ron Suskind in het boek De een procent doctrine...' (NRC Handelsblad 20/06/2006 p. 1) Boven het artikel staat een subkop 'Bewijs niet van belang'.

Het is verleidelijk op zo'n bericht te reageren. Mijn reactie zou zijn: Verward denken! Als je iedereen aanvalt die in beginsel een bedreiging kan zijn voor jou en je land en je bent niet meer geinteresseerd in de vraag of die bedreiging echt en serieus is en als je ook al niet meer geinteresseerd bent in de gegevens waarop je die bedreiging denkt te baseren, dan moet je uiteindelijk de hele wereld aanvallen. Dan bestrijd je geen terroristen meer, maar dan ben je het zelf geworden.

Verward denken is van alle tijden. Historici kunnen er boeken mee vullen. Uit onze eigen tijd kennen we Hitler, Saddam en nu: Bush. Maar ook de historisch grote mensen hebben zich er aan schuldig gemaakt. Churchill bij voorbeeld. Het is wat minder bekend, maar niet minder waar: Het Dardanellen-avontuur. Ook Nederland gaat niet vrijuit. Zo waren we in 1940 wel gewaarschuwd, maar allerminst voorbereid op een Duitse invasie. Mede daardoor leverden we onze joodse landgenoten over aan het nazi-regiem. Nog korter geleden was er Sebrenica. En nu dreigt Uruzgan. De slag om Arnhem lijkt een veldslag in Wereldoorlog II, maar is in werkelijkheid vooral een demonstratie van verward denken aan geallieerde zijde.

Verward denken komt helaas niet alleen voor bij politici en militairen. Ook gewone mensen hebben er vaak last van. Mensen die vaak en veel verward denken, bestempelen we soms als 'schizofreen'. Ze hebben moeite hun leven te structureren en op orde te houden. Ongeveer zoals Bush moeite heeft de V.S. veilig en ongeschonden over de woelige wereldzee te leiden. Maar ook niet-schizofrene mensen hebben er last van. De scheidslijn is niet altijd zo duidelijk.

Het tegenovergestelde van verward denken is effectief denken. En ook dat is van alle tijden. Mensen als Bill Gates, Freddy Heineken, etc. zijn of waren goed in effectief denken en vermoedelijk minder bedreven in verward denken. Een militair als Rommel was er goed in. En ook Eisenhouwer stond zijn mannetje.

Valt er iets te zeggen over 'verward denken'? Volgens mij wel. De simpelste manier om een verwarde denker te herkennen, is aan de chaos die hij tenslotte achterlaat. Hitler, Saddam en nu: Bush. We weten nu dat de slag om Arnhem een gigantische zooi opleverde. Er is dus kennelijk verward gedacht. Dit is een simpel criterium. Het bezwaar ervan is dat je pas achteraf weet wat voor soort denker het was. Valt er ook vooraf al iets te zeggen?

Op basis van bij voorbeeld de militaire geschiedenis en op basis van de nodige voorbeelden uit politiek en bedrijfsleven, vallen er wel een paar duidelijke punten te onderkennen.

1. Verward denken treedt vooral op als er sterke emoties aan ten grondslag liggen. Als je het hebt over vallende stenen, is de kans op verward denken minimaal. Want niemand maakt zich echt druk over vallende stenen. Maar wanneer je zegt dat de Aarde eigenlijk niet het middelpunt van het heelal vormt, dan wordt dat al iets anders. Mensen hebben of hadden dan het idee dat je hun idee over de wereld verstoorde en ze werden dan agressief, vervelend en emotioneel.

Zo zie je veel verward denken als er een nieuwe auto gekocht moet worden. Voor mensen betekent een auto status. Status is een primaire behoefte voor mensen en dus een uiterst emotioneel iets. Het gevolg is dat folders voor nieuwe auto's prachtige dingen vertellen, maar geen zaken als de kosten per maand over b.v. 10 jaar. De Betuwe-lijn werd er via allerhande argumenten doorheen gejaagd, maar niet op basis van zakelijke argumenten, want zakelijk gezien was er geen noodzaak voor.

Ook bij beleggingsbeslissingen zie je de rol van emotie. De gepensioneerde zet al zijn spaarcenten in, want dan krijgt hij een extra hoog rendement en is hij slimmer dan de rest van de beleggers, denkt hij.

2. Verward denken treedt eerder en vooral op in groepen dan in individuen. Individuen voelen zich onzeker. Groepen voelen zich zeker en beinvloeden elkaar. Bij verward denken is er vrijwel altijd een groep aanwijsbaar die het verwarde denken voert en bekrachtigt. Bush met zijn merkwaardige uitspraken is ondenkbaar zonder een hofhouding die hem in die idiotie steunt. Van Hitler is bekend dat je hem beter niet kon tegenspreken en dat tenslotte ook niemand dat meer waagde. De afloop is bekend. Van de slag om Arnhem is bekend dat de mensen die waarschuwden met ziekteverlof werden gestuurd en dat de mensen die op de luchtfoto's Duitse tanks zagen als overspannen naar een kliniek werden gestuurd.

3. Je bent geneigd te denken dat vooral domme mensen verward zouden denken. Maar dat klopt niet. Sommige schizofrenen zijn zeer intelligent. Van Saddam en Hitler etc. kun je moeilijk volhouden dat ze volstrekt onbenullig waren. Een van de schizofrenen die ik (via zijn boeken) gekend heb, was een internationaal vermaarde hoogleraar psychologie.

4. Een belangrijk verschilpunt tussen militaire bevelhebbers die succesvol zijn en zij die dat niet zijn, is dat de verwarde denkers volledig zeker van hun zaak zijn. Ze kennen geen twijfel. Ze gaan de vijand een lesje leren. Twijfel aan de uitslag van het conflict is overbodig. Hun is de overwinning. En zij zien als belangrijkste taak dat zij iedereen moeten overtuigen van die aanstaande overwinning.

Zo zag Goering de Duitse luchtmacht als onoverwinnelijk en zouden de Duitse bommenwerpers London volledig vernietigen. Op hetzelfde moment had de Duitse Luftwaffe echter geen lange afstandsjagers beschikbaar om het luchtruim boven London veilig te stellen en vergat hij de wel beschikbare jachtvliegtuigen te voorzien van extra tanks om langer in de lucht te blijven. In zijn ijver om de aanstaande overwinning er bij iedereen in te hameren, liet hij een simpele en noodzakelijke maatregel achterwege.

Effectieve denkers daarentegen zijn twijfelaars. Het zijn zorgenmakers. Klopt alles wel? Kunnen ze de vijand wel aan? Kloppen de inlichtingen wel? Wat kan er allemaal misgaan? Het dubbeltje kan naar links vallen en het kan naar rechts vallen. Valt het naar links dan leven ze. Valt het naar rechts dan zijn ze dood. En ze weten niet zeker hoe het dubbeltje gaat vallen.

Een schizofrene vriend van mij voorspelt regelmatig het einde van de wereld. Tot nu toe zijn al die voorspellingen niet uitgekomen. Op basis daarvan zou ik mezelf eens achter de oren krabben en mijn mond houden, maar hij komt op basis daarvan met een nieuwe, verbeterde voorspelling en kan daarnaast nog (achteraf) uitleggen waarom zijn vorige voorspelling fout was. Het falen van de eerdere voorspelling heeft hem niet onzeker gemaakt, maar alleen maar zekerder dat hij het dit keer bij het rechte eind zal hebben.

5. Een belangrijk verschilpunt tussen verwarde denkers en effectieve denkers is het zoeken van informatie. Verwarde denkers omarmen alle informatie en geruchten die hun gelijk bewijst. Zie je wel! Nu is de zaak toch duidelijk! Effectieve denkers zoeken zelf informatie en wantrouwen de informatie die hun wordt aangereikt. Rommel stapte zelf in een vliegtuig om het terrein van boven te verkennen. Effectieve opperbevelhebbers willen zelf de foto's zien van de luchtverkenningen. Zijn die 4 pixels nu een tank of niet? Met die inschatting staat of valt hun campagne. Daarom zijn zij degenen die die inschatting kunnen en moeten maken, vinden zij. Effectieve generaals wagen zich soms te voet in het vijandelijke gebied om het gebied van de slag met eigen ogen te kunnen zien. Ze praten met hun manschappen niet om ze te vertellen dat ze natuurlijk gaan winnen, maar om te horen wat zij vinden. Verwarde denkers krijgen een rapport en zeggen dan: Zie je wel, die Betuwelijn moet er komen.

6. Een belangrijk verschilpunt is ook de betekenis. Schizofrenen hebben bijna voortdurend moeite met de precieze betekenis van hun woorden. Ze vinden het moeilijk uit te leggen wat hun woorden precies betekenen en hoe ze tot hun conclusies komen. De hoogleraar psychologie hierboven schreef dikke boeken, maar als je de moeite nam een halve bladzijde precies te analyseren, dan was het betoog hinderlijk vaag. De betekenis lijkt uiteindelijk vaak te ontbreken. De uitspraken zijn vaak niet bestand tegen een wat grondiger analyse. De uitspraken gaan er juist van uit dat die analyse nooit zal plaatsvinden.

7. Er lijkt een koppeling te bestaan tussen politiek en verward denken. Overal wordt verward gedacht, maar politici schijnen hier meer aanleg voor te hebben of in omstandigheden te verkeren waardoor het bevorderd wordt. Ook in het bedrijfsleven wordt verward gedacht, maar een bedrijf kan uiteindelijk failliet gaan. De tucht van de markt heet dat. Wetenschappers kunnen verward denken, maar hebben uiteindelijk te maken met de tucht van kritische collega's en hardnekkige data.

Kortom, op basis van wat we nu weten, is het verwarde denken in ieder geval gekarakteriseerd door:
1. sterke onderliggende emoties,
2. groepsdruk,
3. (sociale) intelligentie,
4. zekerheid / gebrek aan twijfel,
5. het eenzijdig omgaan met informatie,
6. problemen met de feitelijke betekenis,
7. een politiek beroep.

Wat kun je nu doen om van verward denken af te komen?
1. Het eerste probleem is dat mensen die verward denken zelf juist helemaal niet vinden dat ze verward denken. Ze hebben geen behandeling nodig.
2. Sommige psychofarmaca schijnen te werken, maar gezien de slechte lange termijn effecten daarvan zou ik die niet willen aanbevelen.
3. De eenvoudigste oplossing is gewoon beter gaan denken. Zorg dus dat je effectief denken leert. Voor extreme gevallen schijnt CBT, cognitieve behavioral therapy, een redelijk goed en snel werkende oplossing te zijn.

Wat in ieder geval niet werkt, is denken in het wilde weg. Eigenlijk is dat de strekking van deze notitie. Maar dat is dus niet iedereen duidelijk.

In een stukje getiteld Leren nadenken betoogt J.L. Heldring (NRC Handelsblad 22/06/2006 p. 9) dat een Nederlands meisje in Frankrijk voor het vak Philosophie een proefwerk kreeg. Ze moest een opstel schrijven over een vraag als: Is het genie een compensatie voor een minderwaardigheid? Of: Moeten we geluk boven waarheid kiezen? Of: Heeft het zin om aan de tijd te willen ontsnappen? Het Nederlandse meisje reageerde daarop met: maar daar weet ik niets van!

Volgens Heldring gaat het echter niet om het weten, maar om het nadenken en kunnen opzetten van een logisch betoog. En dit zou een verschilpunt zijn tussen het Nederlandse en Franse onderwijs, omdat Franse kinderen met dit soort opdrachten vertrouwd zijn en dus wel logisch leren nadenken. Zo verdedigde de voormalige Franse minister van onderwijs Luc Ferry filosofie als schoolvak met de stelling: 'Wat men van de leerling verwacht is dat hij in staat is te argumenteren, na te denken en zijn kritische geest te gebruiken.'

Heldring lijkt hier wel mee in te stemmen en schrijft: 'De zin van de aan de leerlingen voorgelegde vragen is daarbij irrelevant. Ook op een onzinnige vraag valt een logisch antwoord te geven. Of dat antwoord ook de waarheid bevat, is van minder belang. Inderdaad: een oefening in nadenken en formuleren.'

Natuurlijk mooi als een kind een logisch klinkend betoog over niets kan schrijven. Maar effectief denken is het niet. Het is eerder 'verward denken'. Bij verward denken kom je met formuleringen die plausibel of interessant klinken. De waarheid doet er niet zo veel toe. Politici en journalisten zijn in die manier van denken bedreven, want het is hun brood.

Als je effectief wilt leren denken, kun je beter wiskunde doen. Laat ik een voorbeeld geven. Een opdracht geeft de tekening van een soort doosje. De leerling moet op basis van die tekening een uitslag (een knip- en vouwplaat) tekenen van dat doosje. Er is dus een opdracht en er is een stuk denken: de bedachte uitslag. Maar daarna komt het belangrijke. De uitslag wordt uitgeknipt en in elkaar gevouwen en geplakt en moet nu inderdaad het getekende doosje vormen. Door deze laatste check is het niet meer zo maar wat denken, maar stel je je denken op de proef. Het moet straks kloppen!

Wanneer jij een opstel schrijft over of het zin heeft om aan de tijd te ontsnappen, dan beoordeelt de onderwijzer dat. Hij vindt het mooi, goed geschreven of niet. Maar een echte test is dat niet. Het opstel hoeft niet echt te kloppen!

In het voorbeeld dat ik hierboven gaf van die uitslag van het doosje, schatte mijn zoon een stukje schuin dak als 15 mm. Hij zat er niet ver naast, want met Pythagoras kon ik laten zien dat het afgerond 14 mm was. Hij dacht dat die ene millimeter er niet zo veel toe deed en hield het dus op 15 mm. Bij het in elkaar plakken klopte er iets net niet helemaal. Precies: het schuine dakje. Ongeveer 1 mm te lang!

Het klopt of het klopt net niet, daarvoor is het wiskunde. Als die check ontbreekt, is het geen wiskunde meer, maar pseudo-wiskunde. Voor de leek lijkt het dan nog steeds wiskunde, maar het is het niet meer. Het is dan een filosofisch betoog geworden dat verpakt is als wiskunde. Maar de functie is daarmee totaal anders geworden.

Het is in dit verband interessant wat Heldring opmerkt over Frankrijk en het Franse onderwijssyteem dat hij op dit punt als beter ziet dan het Nederlandse.

'...terwijl het Franse systeem, eens revolutionair, niet heeft verhinderd dat het land zijn voorrangspositie in de wereld, en in Europa, zienderwijze aan het verliezen is. Zeker, de producten van dit onderwijs weten in het debat hun partners nog vaak te verblinden door de logica van hun vertogen. In hun verblinding verliezen dezen dan vaak uit het oog dat het uitgangspunt waarop dit schitterende gebouw is opgericht, soms zelf uiterst betwistbaar is. Ondertussen hebben de Fransen dan een punt gewonnen -- totdat het hele bouwwerk onder de last van de werkelijkheid verbrijzelt. Dit proces is al 25 jaar, misschien langer, aan de gang.'

Maar dat is dus precies wat je zou verwachten als je de inwoners van je land op grote schaal verward denken leert.